Oj, Aniu...

     Niedawno czytałam inspirującą książkę Grzegorza Leszczyńskiego Bunt czytelników. Proza inicjacyjna netgeneracji. Ożywcza lektura! Ktoś dorosły, wykształcony, kto otwarcie stwierdza, że kanon lektur powinien odbijać rzeczywistość ważną dla młodego czytelnika, a nie istotną z punktu widzenia potrzeb dorosłych, ojczyzny, abstrakcyjnego systemu wartości. No zaiste... Jeśli dorosły pisarz chciałby lekturą pomóc młodemu czytelnikowi, może to zrobić w jeden sposób: tworząc mu lustro, w którym zdoła się on przejrzeć. Zadania przed literaturą ważne: dobra proza młodzieżowa jest antropologicznie wyczulona na spotkanie z Innym, jest społecznie aktualna - odbija rzeczywiste problemy dorastających ludzi.

     A to ważne, bo pierwsze spotkania z książką tworzą grunt, z którego wyrastają dalsze lekturowe wybory. Jeśli młody człowiek nie będzie w stanie zinterioryzować treści, nie uzna aktu lektury za wartościowy... Czy oznacza to przypochlebianie się niedojrzałym ludziom, którzy gusta i systemy wartości mają nieukształtowane? Nie sądzę. Konkluzja dalej.

    Zanim przeczytałam książkę Leszczyńskiego, porządkowałam sobie wrażenia płynące z lektury tak zwanej młodzieżówki. WAB, Akapit Press, łódzka Literatura, Znak - wiodą prym w sprzedawaniu młodym ludziom luster odbijających tak zwaną współczesność. Dlaczego tak zwaną? Bo fakt, iż w powieści pojawia się współczesny nastolatek, nie jest równoznaczny z tym, iż autorzy rysują portrety realistyczne, a nie obrazki życzeniowe.

     Mieszaniną sztuczności i całkiem dobrze podpatrzonej wrażliwości nastolatków jest powieść Ania Barbary Ciwoniuk. Ania, główna bohaterka, mówi do nas w pierwszej osobie. To taka strasznie poukładana dziewczyna. Trzynastolatka, która systematycznie się uczy, pomaga mamie aż do przesady, nie stroi i nie maluje, na kwestię intymnych zbliżeń z chłopakiem patrzy z nieufnością (nawet jeśli to tylko trzymanie za rękę albo pierwszy pocałunek). W porządku - to wiek, w którym jeszcze nie szaleją hormony i bohaterka nie czuje cielesnego dygotu, a seks wchodzi w grę tylko jako element presji rówieśników i kultury*. Zresztą jest taki jeden chłopak, który Anię ciekawi, kolega z klasy, ma na imię Igor** Coś emocjonującego między nimi będzie się działo.

     Powyższa charakterystyka nie poraziła nienaturalnością? Dodam więc - na litość boską! - że trzynastoletnia bohaterka z własnej woli robi "prasówkę" i ogląda wiadomości! Ania i Igor zachwycają się Kapuścińskim i oglądają "Gandhiego" (a przedtem czytają o nim, bo to ciekawy człowiek)! Kolejny problem książki: rodzina Ani debatuje, co zrobić z ponoć niesamodzielnym już życiowo dziadkiem - wybór pada na dom seniora. O ile wierzę w odruch serca, który nakazuje wnukom walczyć z rodzicami o godność dziadka wyrzuconego z życia rodziny, o tyle kompletnie nie przekonują mnie drobiazgowe Anine analizy sytuacji dziadka dyktowane jej głęboką intuicją i przekonanie o bezproblemowości życia ze starszym panem. Życie nie jest tylko różowe, niezależnie od serc i powinności. 

     Ania mieszka z mamą i młodszym bratem. Tutaj powiew autentycznych emocji - młodsze rodzeństwo to często wrzód na tyłku nastolatka, więc Jasiek to obiekt frustracji dziewczynki. Przymusowa opieka wywołuje złość Ani. Jednak prawdziwie wyglądają też porywy czułości w stosunku do braciszka - kiedy ten sobie nie radzi z prześladowcami. Ania ma również starszego brata, studenta Daniela. Bezrozumna lojalność i histeryczny podziw pojawiają się w momencie, gdy Ania o nim myśli - niemal każdy, kto ma starsze rodzeństwo, wie, co to za relacje. To właśnie ów starszy brat mocno w historii namiesza.

     Bo oto pojawia się dziewczyna-wywłoka, Karolina, wyzywająco ubrana, umalowana, pyskata. I ona chce tego idealnego braciszka wrobić w ciążę. A przecież spała z tyloma facetami! Uwierzyć wywłoce, która wstrząsa podwalinami świata Ani, czy podziwianemu bratu? Daniel zachowuje się jak gnojek, kompletnie wypiera fakt, że zostanie ojcem. Użył dziewczęcego ciała bez zabezpieczenia - pojawiają się konsekwencje. 
     I tutaj coś o goryczy, która mogłaby w powieści zabrzmieć: gdzie jest ojciec, który w swoim czasie powinien odbyć z synem poważną rozmowę? Tatuś buja się po świecie, bo jest podróżnikiem. I nie jest, o dziwo, postacią negatywną, mimo że zwalił na żonę ciężar opieki nad trójką dzieci. Ma prawo realizować pasje, czyż nie? W idealny sposób rolę mężczyzny domu gra dziadek. Ach ci dziadkowie! Nigdy nie egoistyczni, zawsze właściwie postępujący... U Ciwoniuk to słodka norma. Z jednej więc strony pisarka poddaje krytyce rodzinę, która odrzuca seniorów, a z drugiej naturalną rzeczą jest omnipotencja matki i jej zgoda na wyjazdy ojca - rozbicie rodziny.

     Jakkolwiek postawę matki wobec ciężarnej Karoliny cechuje przekonanie, że jednym z elementów patologii, z której się ona wywodzi, jest obecność życia seksualnego u młodych ludzi (osiemnasto-dziewiętnastolatków!), to wykazuje pełną spokoju opiekuńczość. Staje po stronie bezradnej przyszłej matki dziecka, bo to ona w danej chwili ma trudniej, nie jej syn. Chwalebną i niefałszywą rzeczą jest też społeczna wrażliwość, która zabrania segregować ludzi.
     Jednak jeden z wywodów mnie zastanawia: chłopacy, którzy spali z Karoliną, określani są jako "mali cwani macho", którym nie spieszy się do ojcostwa, więc się zabezpieczają. Jaką radę ma taka matka dla syna? Unikać seksu do momentu, aż będzie gotów założyć rodzinę, bo zabezpieczanie się źle świadczy o mężczyźnie? Nie rozumiem tu intencji Ciwoniuk.

     Tym, co unosi mi brwi do nieba jest umieszczanie w ustach nastolatków takich kwestii, które wypowiedzieć mógłby ktoś bardzo dojrzały emocjonalnie. Być może tak myśleć należy, ale czy wyważone sądy i trafna ocena sytuacji to najistotniejsze cechy nastolatka? Można by sądzić, że młodzi ludzie nie bywają małostkowi, chwiejni w ocenach, że nie formują osobowości na gorącym sprzeciwie, że nie są diabelnie lojalni - nawet gdy sprawa jest zła... O, wściekle wrażliwy Holdenie Caufieldzie, miotany sprzecznymi impulsami! Wieczny cudzysłów - to doskwiera książkowym bohaterom literatury młodzieżowej.
     Do kogo więc mówi ta trzynastoletnia bohaterka? Kto zechce jej słuchać? Jest jak kukiełka, której sznurki za bardzo widać. Igor także jest chłopięcym brylantem, jeszcze rozsądniejszym od Ani. Dzieci idealne. Nic, tylko naśladować. Momenty postulatywnej martwoty przeplatają się z obrazami autentycznymi, jednak autorka bardzo mocno przyciska klawisz dydaktyzmu. Nie jestem przekonana, czy szesnastolatki zobaczą tu siebie. A szkoda, bo ciężar problemów duży i wart dobrego opowiedzenia... 

Zastanawiam się: lepsza fantazmatyczna i nieco odrealniona proza realistyczna, czy fantasy uczciwie stawiająca na dobrą zabawę, oferująca szereg inicjacji, które przechodzi się z bohaterami? 

* Można by przypuścić, że polskie nastolatki "tego" nie robią, a jeśli robią, to bez przyjemności. Sfera ciała jest istotna u nastolatków. Jeśli już dydaktyka, to przez wyczulenie młodych na potrzebę kontroli w jakim wieku, kogo i jak się dotyka, a nie przez kompletne pomijanie piękna cielesnego obcowania. Ewenementem jest tu Onichimowska, która nie dość, że pisze o seksie młodych ludzi, to o zgrozo, wiąże go z przyjemnością! zakochanie to dla niej nie tylko motyle w brzuchu, ale czułość i erotyka

 **  Poznaliśmy go w powieści Barbary Ciwoniuk "Igor". "Ania" i "Igor" to dwie komplementarne historie, w "Igorze" o pewnych wydarzeniach opowiada on sam, w "Ani" - przedstawiana wyżej bohaterka. Ich znajomość obserwujemy więc z punktu widzenia obojga.

Za egzemplarz książki bardzo dziękuję Wydawcy

autor: Barbara Ciwoniuk
tytuł: Ania
seria: Plus minus 16
wydawnictwo: Literatura
rok wydania: 2013