Ekstrawagancka baśń o rewolucji - Jurij Olesza "Trzech grubasów"

Z majowej wyprawy o książki do Zamku (tutaj ponownie pozłociste i brylantowe podziękowania dla księgarskiej pary M&M) przytargałam między innymi wielką knigę, wydaną w 1986 roku przez Książkę i Wiedzę we współpracy z moskiewską Radugą. Tri tołstiaka, czyli Trzech grubasów Jurija Oleszy, pierwszy raz ukazało się w 1928 roku. Jedenaście lat wcześniej lud przejął władzę. W 1928 roku dogasał NEP, pięciolatki i kołchozy nadciągały wielkimi krokami.

     Trzech grubasów nazywana jest baśnią groteskową, alegoryczną, symboliczną. W sumie prawda, ale to za mało. "Trzech grubasów" to opowieść, która wyraźnie i misternie przechodzi od baśni ku opowieści awanturniczo-obyczajowej, powiedzmy - taka baśń świadomie modernizowana. Jakby napór nowych czasów naciskał na ramy baśni. Ach, jak mocno to czuć, jakie to ekscytujące! Jednak to wciąż baśń, czyli opowieść o sprawiedliwości, porządku i karze.

     Mamy więc scenerię – miasto. Jakie to miasto? Och, miasto z pogranicza czasów. Jest w nim tradycyjny pałac – siedziba tyranów, ale też przeszklone kopuły i jasne ulice, wielka nowoczesna lampa – gwiazda. Awangarda. Słowa opisujące miasto także awangardowe: oryginalne, świeże porównania, urywany, niespokojny rytm zdań, zaskakujące paralelizmy. Miasto jest ważne w tej opowieści, bo właśnie tam kształtują się poszczególne typy ludzkie: wędrowni sprytni kuglarze, uczony, który już nie jest alchemikiem i magiem, tylko właściwie wynalazcą. Jednak wciąż wynalazcą-idealistą, a nie oziębłym naukowcem, rezygnującym z metafizyki. Właśnie dlatego, że etyczny, Gaspar Arneri wciąż cieszy się zaufaniem ludzi. 
     Miasto tworzy tłum, falujący pod naporem zbiorowych emocji. Tłum ma głos i twarz, a nawet trzy twarze: rudowłosego rusznikarza Prospero, gimnastyka Tibula i maleńkiej tancerki Suok. Jest więc i groźny, i czuły, i piękny.

     A tym miastem rządzi trzech grubasów. Puchną, kiedy coś przyprawia ich o dreszcz ekscytacji. Skupiają w sobie nienasycenie i okrucieństwo nierobów i krwiopijców. Wierzcie mi – są przerażający. Pomysły mają diabelskie. Wychowują sobie następcę, malca o żelaznym sercu, małego księcia Tutti. Skąd się u nich wziął? Dlaczego nie rozstaje się z pewną misternie skonstruowaną lalką? Same tajemnice.

     Jednak lud się budzi i przygotowuje rewolucję. Kiedy rusznikarz Prospero zostanie aresztowany, na gimnastyka Tibula także rozpoczną się łowy. Będzie uciekał po linie rozpiętej nad miastem, dachach i wyjdzie z kominka w domu - czyim? Książę Tutti straci lalkę, po to, by ją odzyskać w nowej, zaskakującej postaci. Tempo wydarzeń jest porażające, emocje falują od zachwytu do smutku, od rozbawienia do przestrachu. I strach jest naprawdę głęboki. A przerażenie dojmujące. Bohaterowie nie są tylko typami, mają mnóstwo bezinteresownych nawyków i dziwactw. W opowieści jest o sto zdań więcej, niż wymaga tego propagandowy cel. Co najważniejsze, ta opowieść jest przepięknie napisana. Garść cytatów na zachętę:

„Gwardziści wybrali dogodne stanowiska. Oficer biegał bardzo zaaferowany. W ręku trzymał pistolet. Ostrogi miał długie jak płozy. Zrobiło się zupełnie cicho. Doktor złapał się za serce, które skakało jak jajko w gotującej się wodzie."

„Wtedy stary klown podszedł do płóciennej przegródki i zawołał. Wymówił dziwne imię, słychać było dwa dźwięki, jakby odemknął maleńkie drewniane okrągłe pudełeczko, które z trudem się otwiera: Suok!"

„Pod okiem jednego z nich czernił się siniak w kształcie nieładnej róży albo ładnej żaby"

Wpadłam w tę opowieść po uszy. Wyszłam z niej poruszona. To właśnie od Oleszy ściągnął Stalin, łowca pięknych zdań, określenie artysty - inżyniera ludzkich dusz. Jeśli tak pisać o rewolucji, to ja chętnie bym to czytała. Aha – mój egzemplarz pachnie papierosami. Jak wiadomo, rewolucjoniści kurzą jak maszyny parowe.

autor: Jurij Olesza

tytuł: Trzech grubasów
ilustracje: Borys Kałuszyn

przekład: Ryszard Nowakowski

wydawnictwo: Książka i Wiedza / Raduga

rok wydania: 1986